کوه های آتشفشانی ایران - مجله وتورلد

زمانی که فشار گازها و سنگ های مذاب در هسته زمین بسیار بالامی رود، فوران اتفاق می افتد. فوران می تواند به آرامی یا به صورت انفجاری رخ دهد و جریان گدازه همراه با گازهای سمی ، پرتاب خاکستر و سنگ و فوران آتشفشانی است.

انفجارهای آتشفشانی می توانند تکه های بزرگ سنگ را با سرعت بسیار زیاد به مسافت چندین کیلومتر پرتاب نمایند و گاه با مخاطرات طبیعی چون زمین لرزه، جریان گل و سیلاب های ناگهانی، باران های اسیدی و درشرایط خاص وقوع سونامی همراه است.

آنالیز آتشفشان ها در ایران نشان می دهد ایران دارای پنج آتشفشان دماوند، سبلان، تفتان، بزمان و سهند است که از این تعداد سه آتشفشان بزمان، تفتان و دماوند جز آتشفشان های فعال محسوب می شوند.

دماوند؛ ببر خفته

• ارتفاع: 5٬610 متر
• مکان: بخش لاریجان، شهرستان آمل، مازندران،
• رشته کوه: البرز
• گونه: آتشفشان چینه ای (آتشفشانی خاموش)

کوه دَماوَند کوهی در شمال ایران است که بلندترین کوه ایران و خاورمیانه و بلندترین قلهٔ آتشفشانی آسیا است. این کوه در قسمت مرکزی رشته کوه البرز در جنوب دریای خزر و از نظر تقسیمات کشوری در استان مازندران و در بخش لاریجان شهرستان آمل واقع شده است که به هنگام صاف و آفتابی بودن هوا، از شهرهای تهران، ورامین و قم و بعلاوه کرانه های دریای خزر قابل رؤیت است.

کوه دماوند در سی ام تیرماه سال 1387 به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در لیست آثار ملّی ایران ثبت شد. بعلاوه کوه دماوند از سال 1381 به عنوان اثر طبیعی ملّی در شمار منطقه ها چهارگانهٔ ارزشمند از نظر حفاظت محیط زیست قرار گرفته است.

این قلّه در 69 کیلومتری شمال شرقی تهران، 62 کیلومتری غرب آمل و 26 کیلومتری شمال شهر دماوند واقع شده است.

رودخانهٔ تینه در شمال، رودخانهٔ هراز در جنوب و شرق و رودخانهٔ لار در غرب این کوه واقع شده اند. رودخانه لار و دیوآسیاب در غرب و رود پنج او (پنج آب) در شرق دماوندکوه جاری است.

مخروط دماوند در مرکز سلسله کوه های البرز بارزترین فعالیت آتشفشانی دوره کواترنر است. به استثنای برخی از فوران های کوچک که اخیرا کشف شد، فعالیت جدیدی شناخته نشده است از این رو به آن آتشفشان نیمه فعال می گویند.

مخروط این قله منظم و روی کوه های فرسایش یافته چهار هزار متری واقع است. دامنه کوه پوشیده از جریان گدازه هایی به وسعت 400 کیلومتر مربع است. جدیدترین گدازه ها در دامنه غربی مخروط قرار گرفته اند و روی همین دامنه است که به طور محلی مخروط هایی از خاکستر وجود دارد.

در ارتفاع 100 متری ضلع جنوبی دماوند گازهایی نمایان است. ضمن آنکه در دهانه این آتشفشان با 300 متر قطر دریاچه ای پوشیده از یخ وجود دارد.

آتشفشان دماوند از دید زمین شناسی یک سامانه آتشفشانی فعال است ولی فعالیت آن در حد خروج بخار و گاز و چشمه های آب گرم و بعلاوه برخی از تظاهرات سطحی از نهشته های وابسته به یک سامانه آتشفشانی و بعلاوه اثرگذاری بر فرم و ریخت دره ها و ایجاد لغزشهای گوناگون به عنوان اثرهای ثانویه بوده است.

دماوند یک آتشفشان خفته است که امکان فعال شدن مجدد آن وجود دارد. در برخی از سالها از جمله سال 1386 شاهد افزایش خروج دود و بخارهایی از قله بودیم که برخی از شاهدان آن را گواهی بر فعال شدن این آتشفشان پنداشتند اما در حقیقت در سالهای پر بارش با نفوذ آب به درون قله و برخورد سنگهای داغ، جریانی از بخار آب از دهانه قله خارج می گردد و چنین به نظر می رسد که فعالیتهای آتشفشانی اجرا شده است.

تفتان؛ آتشفشانی فعال

• ارتفاع: 3940متر
• مکان:جنوب شرقی ایران
• گونه: آتشفشانی مطبق

تَفتان نام تنها آتشفشان فعال در سراسر ایران است. این کوه آتشفشانی در جنوب شرقی زاهدان و شمال غربی خاش با ارتفاع چهار هزار و 110متر از سطح دریا واقع شده است. پیکره اصلی آن شامل دو کوه است که از طریق بخش زین مانند و باریکی به هم متصل شده اند. گدازه تفتان مساحتی معادل هزار و 300 کیلومتر مربع را پوشانده و لایه های خاکستر در این آتشفشان کم است.

تفتان در زبان پارسی به معنای مکان گرما است. این آتشفشان فعال است و گازهای گوگرد در دهانه آن منتشر می شوند. کوهنوردان عموما از یال غربی صعود می نمایند که در آن پناهگاه مجهزی ساخته شده است.

از فعالیتهای درون آتشفشان ابر سفید و تعیینی تشکیل می گردد که از فاصله 100 کیلومتری قابل مشاهده است و چشم انداز یک آتشفشان فعال را به خوبی نشان می دهد. تفتان جزء یک منطقه آتشفشانی است که تا پاکستان شمالی ادامه دارد و به گره آتشفشان کوه سلطان که در پاکستان واقع و اکنون خاموش است تعلق دارد.

اولین فعالیتی که شکل امروزی مخروط شمال غربی آن را درست نموده است باید سنی قبل از دوره پلسیتوسن (از دوران کواترنری از یک هشتم میلیون سال پیش تا 10 هزار سال پیش) داشته باشد. فعالیتهای گدازه ای تفتان در دوران کواترنری اجرا شده که شامل گدازه های آندزیتی است که بر روی توفهای قبلی ریخته اند.

بزمان؛ جوان ترین آتشفشان ایران

• ارتفاع: 3490 متر
• مکان: جنوب شرقی ایران
• گونه: آتشفشان چینه ای
• آخرین فوران: ناآشکار

کوه بزمان یا قله بزمان یکی از کوه های آتشفشانی ایران است که در منطقه سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران واقع شده است. گرچه هیچ تاریخچه ای از فوران این آتشفشان در دست نیست، اما قلل این آتشفشان مملو از بخارات انواع دی اکسید هستند.

بزمان در 110 کیلومتری شمال غرب ایرانشهر و جنوب غربی قله تفتان واقع شده که ارتفاع آن از سطح دریا سه هزار و 503 متر است ولی نسبت به اراضی پیرامونی دو هزار و 100متر ارتفاع دارد. جریان بزرگ گدازه از دامنه شرقی قله جریان یافته است. در دامنه شمالی نیز همین جریان گدازه، مخروطی با شیب تند و بسیار تعیین را شکل داده که از آن، جریان گدازه با عظمت خیلی زیاد بیرون آمده است.

در اطراف قله اصلی چندین مخروط کوچک دیده می گردد که از گدازه تیره رنگ بازالتی تشکیل شده است. بلندترین قله، مخروطی تازه ساز است که از قطعات بزرگ گدازه شکل یافته و قطر دهانه آن در حدود 500 متر است. به نظر می رسد که بزمان جدیدترین آتشفشان ایران باشد. مواد آتشفشانی آن منطقه ای را در حدود هزار و 400 کیلومتر مربع پوشش داده است.

سبلان

• ارتفاع: 4811 متر
• مکان: شمال غرب ایران، استان اردبیل
• گونه: آتشفشانی مطبق
• آخرین فوران: ناآشکار، احتمالاً دوران هولوسن
• مسیر: شابیل، مشکین شهر

سبلان (ساوالان)، از کوه های مرتفع ایران است که در شمال غرب این کشور و در استان اردبیل واقع شده است. سبلان سومین قله بلند ایران (پس از دماوند و علم کوه) و یک کوه آتشفشانی غیرفعال است. ارتفاع قله این کوه 4811 متر است و در بالای قله آن دریاچه کوچکی واقع شده است.

سبلان به خاطر آبگرم های طبیعی دامنه کوه، طبیعت تابستانی زیبا و پیست اسکی آلوارس مورد توجه گردشگران است. بعلاوه برخی کوه سبلان را محل بعثت پیامبر ایران، زرتشت، می دانند نمونه ای از ان در کتاب چنین گفت زرتشت، اثر نیچه، مشاهده میگردد که به پایین آمدن زرتشت از کوه سبلان اشاره نموده است. و از این نظر مکانی مقدس و مورد احترام است که حتی در میان بومیان و عشایر منطقه به نام آن قسم یاد می گردد.

سبلان اصلی، سبلان کوچک، کوه سلطان و آغان داغ قله های آتشفشانی این کوه را تشکیل می دهند. در قسمت شمال و در قاعده ای که بلندترین قله سبلان در آن واقع است دریاچه کوچکی وجود دارد که احتمالا به جای مانده دهانه آتشفشان است. در دامنه جنوبی سبلان، چشمه های گوگردی زیادی وجود دارد که آب آنها در حدود 40 درجه سانتی گراد حرارت دارد و تنها گواه فعالیت آتشفشان خاموش سبلان است.

قله سبلان به شماره 19496/12 در لیست آثار طبیعی ملی کشور به ثبت رسیده و سند مالیکت آن از ارتفاع بالای سه هزار و 600 متری قله سبلان به وسعت شش هزار و 200 هکتار به نام سازمان حفاظت محیط زیست صادر شده است.

سهند؛ عروس کوه های ایران

• ارتفاع: 3707 متر
• مکان: شمال غرب ایران
• گونه: آتشفشانی مطبق
• آخرین فوران: ناآشکار، احتمالاً دوران هولوسن

سَهَنْدْ نام قله و رشته کوهی آتش فشانی در جنوب تبریز، شمال مراغه، شرق آذرشهر و غرب بستان آباد در مرکز استان آذربایجان شرقی است. این رشته کوه دارای 17 قله با ارتفاع بیش از 3000 متر است که بلندترین آن ها (قوچ گلی داغی) 3707 متر بلندی دارد و مرتفع ترین نقطهٔ استان محسوب می گردد.

رشته کوه سهند به علت انبوهی گیاهان، چمن زارها، گلزارها و مراتع در آن به عروس کوه های ایران مشهور شده است؛ چراکه سطح تمام منطقه ها این رشته کوه پوشیده از سبزه است. کوه های جام، سهند، سلطان، دمیرلی، آغ داغ، موتال داغی، شیر داغی، حرم داغی، گیرو داغی، آتاشان، درویش، کمال از مهم ترین قلل رشته کوه سهند محسوب می شوند.

آتشفشان بزرگ سهند در 40 کیلومتری جنوب تبریز واقع است و با آتشفشانهای کوچک تر شمال غرب دریاچه ارومیه و مرکز آتشفشانی ارمنستان و آرارات که در نزدیکی مرز ایران واقع است ارتباط دارد. کوه سهند مخروطی بسیار پهن و گسترده دارد که از خاکسترهای فراوان تشکیل شده و از طریق آب های جاری، دره های تنگی در آنها ایجاد شده است.

به باور زمین شناسان به احتمال زیاد، پیدایش آتشفشان های سهند به تجدید فعالیت گسل سلطانیه - تبریز که از منطقه سهند عبور می نماید، مربوط بوده است. مواد آتشفشانی سهند که بر روی رسوبات مختلف و در مساحت تقریبی چهار هزار و 500 کیلومتر مربع پوشانده شده است.

سن مطلق گدازه های مختلف سهند بین 12 تا 14 میلیون سال را نشان می دهد. به این ترتیب آتشفشان های سهند در چند مرحله فعالیت داشته و در حد بین این مراحل فعال، آرامش نسبی برقرار بوده است.

قلعه حسن علی

• مکان: جنوب شرقی ایران
• آخرین فوران: ناآشکار

قلعه حسن علی نام آتشفشانی در جنوب شرقی استان کرمان است. با وجود اینکه آخرین زمان فوران این آتشفشان تعیین نیست اما احتمالا زمان شکل گیری آن دوره هولوسین است.

منبع: برترینها