مارشناسی به زبان ساده - مجله وتورلد

مارهای سمی چه ویژگی هایی دارند؟

از مارهای سمی ایران می توان به مار افعی قفقازی، مار جعفری، گرزه مار، افعی زنجانی، افعی شاخدار، افعی دماوندی یا لطیفی و کفچه مار اشاره نمود؛ مارهای سمی کبری و کفچه مار ایران کلیه مشخصات مار غیر سمی را دارا می باشند و در حالت دفاعی مشخصه مار سمی را نشان می دهند. مارهای سمی به جز موارد استثنا چند ویژگی مهم دارند. اغلب مارهای سمی را بر اساس این ویژگی ها تشخیص می دهند:

1. مارهای سمی سر مثلثی دارند.
2. مردمک چشم آنها عمودی است. البته یک استثنا وجود دارد؛ مار کبری (کبرا) یا کفچه مار، مار سمی است اما مردمک چشم مار کبری بیضی شکل است.
3. مارهای سمی معمولاً دم های کوتاهی دارند، و به همین دلیل توان تعقیب طولانی شما را ندارند.
4. مارهای سمی معمولاً شب ها از لانه خود خارج می شوند.
5. سر مثلثی بزرگتر از عرض بدن می تواند نشانه ای از مار سمی باشد.
6. حرکت مارهای سمی و غیر سمی هم متفاوت است؛ مارهای غیر سمی معمولاً چابکتر از مارهای سمی هستند.

نشانه های مهم مسمومیت حاصل از مارگزیدگی

برحسب انواع مارها ممکن است علائم زیر بعد از گزیدگی مار را مشاهده کنید:

گزش افعی ها: معمولاً ادرارهای خونی یا هموگلوبینوری و بعد عدم انعقاد خون ظاهر می شود. در همو گلوبینوری رنگ پلاسما قرمز یا تیره می باشد. سم بعضی افعی ها اثری روی انعقاد خون ندارد. گزش افعی غالباً همراه با درد شدید و علائم خونریزی موضعی و ظهور دانه های قرمز و چسبندگی خون در یکی دو ساعت اول است.

گزش گروه آلاپیده مانند کبری: سستی و خواب آلودگی و فلج حلق از علائم مهم به شمار می رود. خونریزی یا هموروژی و عدم انعقاد خون مشهود است. این نشانه ها در مدتی کمتر از یک ساعت ظاهر می شود و به سرعت پیشرفت می نماید، به نحوی که سستی و اختلال دستگاه تنفسی و احیاناً شوک قلبی را همراه دارد.

نیش زدن مار سمی و غیر سمی چه تفاوتی دارد؟

اگر مار سمی باشد بعد از نیش زدن دو سوراخ در جای نیش دیده می شود، اگر مار غیر سمی باشد فقط جای آرواره های مار روی جای گزدیگی باقی می ماند. بچه مارهای سمی از همان ابتدای تولد می توانند نیش بزنند و نیش شان آسیب رسان نیز هست. تحرک مارها بخصوص مارهای سمی در شب و در تاریکی بوده و بیشتر صید آنها در شب انجام می شود و این نکته را بدانید که 70% گزیدگی ها زیر زانو است.

سم مارها به دو دسته کلی تقسیم می شود: زهرهای مختل نماینده جریان خون و زهرهای فلج نماینده اعصاب. هر نوع مار، زهری مخصوص به خود دارد که در ترکیب شیمیایی با زهر انواع مارهای دیگر متفاوت است. به همین دلیل شخص مارگزیده باید با واکسن و سرمی مداوا شود که در برابر آن نوع زهر اثر و کارآیی دارد (بهمین دلیل توصیه می شود که مار گزنده یک فرد را باید کشت و برای تشخیص نوع آن به مراکز درمانی برد؛ البته این به شرطی است که همراهان فرد گزیده شده قادر به تشخیص نوع مار نباشند).

چون شکل و موقعیت دندان در مارهای سمی و غیر سمی با یکدیگر تفاوت دارد بنابراین با دقت در آثار دندانی در محل گزش می توان، سمی یا غیر سمی بودن مار تشخیص داد:

مارهای غیر سمی: در محل گزش این نوع مارها، اثر چهار ردیف دندانی یکسان که به صورت دو قوس آرواره است دیده می شود.

مارهای سمی: در مارهای سمی، چون دندانهای سمی از سایر دندانها بلندترند، معمولاً در قوس بیرونی تنها اثر یک یا چند دندان به صورت حفره ای در طرفین اثر دندانی قوس میانی مشاهده می شود. از محل این حفره های کوچک دندانی که جای دندان تزریق نماینده سم است خونابه خارج می شود.

درباره مارهای غیر سمی ایران:

مارهای غیر سمی ایران هیچ آسیبی به انسان وارد نمی نمایند. مارهای غیر سمی ایران معمولا دارای سری گرد یا بیضی شکل، مردمک چشم گرد و از قطر میانی بدن تا انتهای نوک دم، باریک می شوند و طرز حرکت آنها مستقیم و مارپیچ است. مارهای آبی منطقه شمال ایران همگی غیر سمی می باشند، ولی مارهای دریایی که محل زیست آنها دریای جنوب ایران می باشد همگی سمی و خطرناک هستند. معمولا مارهای بزرگ الجثه غیر سمی هستند. در ایران 70 گونه مار وجود دارد که از میان آنها 50 گونه غیر سمی هستند.

برای دور کردن مار سمی چه کنیم؟

در مواجهه با مارها روش های مختلفی وجود دارد؛ چه چیزی یک مار را براری می دهد؟ برای فراری دادن مارها از دورنماینده های تجاری استفاده می شود که در اغلب آنها برای فراری دادن مارها از نفتالین استفاده شده است. البته این دورنماینده ای شیمیایی برای انسان و محیط زیست مناسب نیستند. از آنجایی که اغلب مارها به وسیله زبان شان بوی طعمع را حس می نمایند استفاده از دورنماینده هایی که بوی تندی دارند می تواند موثر باشد مثلا کوبیده سیر، تنباکو و نمک می تواند در دور کردن مارها موثر باشد. مارها از محیط پر جنب و جوش و پر سر و صدا گریزان اند و به طور طبیعی خود را از معرض دید پنهان نگه می دارند.

دانستنی های مهم درباره مارها برای طبیعت گردها:

1. مارهای نیمه سمی کلیه مشخصات مار غیر سمی را دارا می باشند و تنها فرق آنها با مارهای غیر سمی دم متوسط آنها است که کمی کوتاه تر از مارهای غیر سمی و کمی بلندتر از مارهای سمی است (مثل یله مار و طلحه مار.)
2. دریا و دریاچه های بسته مثل دریای خزر فاقد مار های دریایی هستند.
3. میزان خطرناک بودن گزش یک مار زهردار فقط به قدرت زهر بستگی ندارد، بلکه بستگی به این نیز دارد که چه مقدار زهر تزریق شود. اگر زهردان مار تقریباً خالی باشد، مثلاً در صورتی که کمی قبل از گزش، مار طعمه ای را شکار نموده و گزیده باشد، خطر، بسیار کمتر از زمانی است که زهردان مار پر است
4. مارها معمولاً بر حسب نوع، برای فرار از خطر از امکانات متفاوتی استفاده می نمایند؛ بعضی به سرعت از محیط دور می شوند، بعضی با استفاده از نقش و نگار و رنگ خود از دید پنهان می مانند، یا مثل بعضی دیگر از خزندگان رنگ خاص محیط زیست خود را دارند تا از خطر محفوظ باشند. عده ای از مارهای سمی با ایجاد صدا که یا مربوط به حرکات مالشی پولکها و یا مربوط به تنفس جانور است به دشمن اخطار می نمایند که دور شوند. انواع مار کبری با باز کردن دنده های ناحیه گردن خود، این قسمت از بدن را پهن می نمایند تا نشان دهند که آماده حمله اند. کبراهای تف نماینده با پاشیدن سم در چشم دشمن، آن را از خود دور می سازند. این ترشحات در انسان، کوری موقت ایجاد می نماید.
5. تقریباً از 2700 نوع ماری که بر روی کره زمین وجود دارد حدود 400 نوع آن سمی هستند، از این تعداد فقط حدود 50 نوع می توانند با نیش سمی خود برای انسان خطرناک باشند. در کشور ایران تا به حال 65 نوع مار سمی و نیمه سمی و غیر سمی شناسایی شده است. از این 65 نوع، 60 نوع متعلق به خشکی و 5 نوع دریایی می باشند. از 60 نوع مار خشکی ایران، 13 نوع سمی، 7 نوع نیمه سمی و40 نوع غیر سمی می باشند و 5 نوع مار دریایی ایران که محل زیست آنها در خلیج فارس و دریای عمان است همگی سمی می باشند.
6. میزان خطرناک بودن گزش یک مار زهردار فقط به قدرت زهر بستگی ندارد، بلکه بستگی به این نیز دارد که چه مقدار زهر تزریق شود. اگر زهردان مار تقریباً خالی باشد، مثلاً در صورتی که کمی قبل از گزش، مار طعمه ای را شکار نموده و گزیده باشد، خطر، بسیار کمتر از زمانی است که زهردان مار پر است. همچنین اندازه و وضع بدن انسان گزیده شده و نیز قسمتی از بدن که گزیده شده در مشخص میزان خطر گزیدگی اهمیت دارد. در انسانهای بیمار و یا کوچک اندام، اثر زهر شدیدتر از انسانهای سالم و درشت اندام است. گزش در عضله، کم خطرتر از هنگامی است که یکی از رگهای اصلی بدن گزیده شود؛ چرا که زهر از این طریق سریعتر در بدن پراکنده می شود.
7. شک و تردید در سمی یا غیر سمی بودن مار باعث ناراحتی فرد گزیده شده می شود. محتمل است در گزش یک مار سمی زهر وارد بدن نشود یا بر عکس گزش یک مار غیر سمی باعث احساس هیجان و حتی عوارض عصبی و روانی شود و این هیجانات ممکن است سستی و ناتوانی و سرگیجه ایجاد نموده و موجب تشدید و بی نظمی تنفس و نبض و گاهی هم باعث بروز یک حالت شوک ابتدایی شود. از طرفی تمام این علائم ممکن است بعد از یک مسمومیت واقعی ظاهر شود. بنابراین در موقع درمان یک مصدوم باید تمام نشانه ها را به خاطر سپرد.