از روان شناسی ترس چه می دانید؟ - مجله وتورلد

حسین ناصری| سال 98 در حالی رو به سرانجام است که از ابتدای سال، به علت وقوع انواع و اقسام بلایای طبیعی و غیرطبیعی، کم و بیش همه افراد جامعه تحت تأثیر فضای ترس، نگرانی، استرس و اضطراب قرار گرفتند. با وجود در دسترس نبودن ارزیابی های روان شناختی، دور از انتظار نیست که نرخ اختلالات روان شناختی در این سال افزایش یافته باشد.

البته آن دسته از افرادی که از سواد سلامت روان بالاتری برخوردار هستند، احتمالا توانسته اند با آسیب کمتری این سال را به سرانجام برسانند. بر این اساس، در دو مقاله سعی می گردد کلیات کاربردی ترس و دیگر مفاهیم وابسته به آن ارائه گردد.

طبق تعریف، ترس واکنش طبیعی به موقعیت های خطرناک است. ترس دو جزء جسمانی و روان شناختی دارد؛ جزء جسمانی که متشکل از مجموعه ای از واکنش های بدنی به عامل ترس است، شامل انقباض عضلانی، افزایش ضربان قلب، تنفس و ترشح هورمون آدرنالین از غدد فوق کلیوی می گردد.

این مجموعه از واکنش ها که به پاسخ جنگ یا گریز معروف است، با افزایش هوشکمک، فرد را آماده مقابله با عامل تهدیدکننده یا فرار از آن می کند. با وجود مشترک بودن واکنش های جسمانی، پاسخ هیجانی در افراد مختلف فرق دارد؛ دسته ای از افراد حس خوبی از ترشح آدرنالین دارند؛ به این علت است که آنان جذب ورزش های پرهیجانی نظیر پرش از ارتفاع، دوچرخه سواری دانهیل یا صخره نوردی های سولو می شوند تا حس ناشی از هجوم آدرنالین را تجربه کنند.

برعکس، دسته ای دیگر از افراد، نسبت به ترس و علائم ناشی از آن، واکنش منفی داشته و در نتیجه از موقعیت های خطرناک اجتناب می کنند. به این ترتیب، ترس در برخی از افراد مثبت و خوشایند ادراک می گردد و در برخی دیگر منفی و ناخوشایند؛ ولی تکرار تجربه موقعیت های ترس آور، منجر به پدیده خوگیری (habituation) می گردد. در خوگیری، پاسخ های شیمیایی-زیستی و هیجانی به تدریج کاهش می یابد.

شاید به این علت باشد که آدرنالین دوستان در پی رشته های جدیدتر و مهیج تر رفته و در افرادی که از ترس گریزان هستند، به مرور اجتناب از عامل ترس کاهش می یابد.

برای پاسخ به این پرسش که آدمی چرا و چگونه می ترسد؟ هنوز پاسخ قطعی وجود ندارد. به شکل علمی در حوزه شناخت و بررسی هیجان های مختلف و ازجمله ترس، نظریات مختلفی طرح شده اند که در مجموع می توان آن ها را در سه طبقه نظریات جسم محور، مغز محور و روان شناختی قرار داد.

نظریات جسم محور، واکنش های جسمانی را منشأ انواع هیجان می دانند، نظریات مغز محور فرض می کنند فعالیت هایی که در مغز و دستگاه عصبی صورت می گیرد، مسئول هیجانات هستند و نظریات روان شناختی معتقدند افکار و دیگر اجزای روان شناختی نقش مهمی در شکل گیری هیجانات دارند. در ادامه به شش نظریه پرداخته می گردد که تلاش کرده اند درک آدمی از هیجانات را عمق ببخشند.

اولین نظریه، نظریه تکاملی هیجان است که از سوی چارلز داروین مطرح شد. نزدیک به 200 سال پیش، او به تکاملی بودن هیجانات و ارزش سازگارانه آن ها پرداخت. به اعتقاد داروین، ترس در مدت مدیدی از تکامل به جایگاهی رسید که به انسان کمک کند با اقدامات به موقع، شانس بقای خود را افزایش دهد. برای اولین بار او بود که عنوان کرد حالات چهره ای هیجانات، دنیا شمول هستند.

به عقیده داروین، حالات چهره ای به افراد اجازه می دهد که به سرعت خصومت یا رفتار محبت آمیز طرف مقابل را شناسایی کنند. این موضوع به ما کمک می کند که در ارتباطات خود با دیگران، متوجه قصد و نیت آنان شویم. نظریه پردازان تکاملی نقش افکار و یادگیری را در هیجان کم اهمیت می دانند.

دومین نظریه در دهه 1880 از سوی دو دانشمند به نام های ویلیام جیمز (روان شناس) و کارل لانگه (فیزیولوژیست) مطرح شد. نظریه جیمز- لانگه به عنوان یکی از نظریات جسم محور، بیان می کند که افراد هیجان را تجربه می کنند به این علت که پاسخ های جسمانی بدن خود به رخداد های بیرونی را مبنا قرار می دهند.

بر اساس این تئوری، افراد به علت اینکه ترسیده اند، دچار افزایش ضربان قلب و... نمی شوند، بلکه برعکس، به علت اینکه دچار افزایش ضربان قلب و... شده اند، احساس ترس می کنند. سومین نظریه را والتر کنِن (فیزیولوژیست) و دانشجویش فیلیپ بارد در دهه 30 عنوان کردند.

کنن که برای اولین بار در سال 1915 اصطلاح جنگ یا گریز را وارد تاریخ علم کرد، با ذکر سه علت به مخالفت با نظریه جیمز- لانگه پرداخت: 1. افراد می توانند بدون تجربه یک هیجان خاص، برانگیختگی فیزیولوژیکی را تجربه کنند.

مثلا وقتی که فردی می دود، افزایش ضربان قلب ترس را در فرد به وجود نمی آورد. واکنش های جسمانی برای ایجاد تجربه هیجانی خاص، بسیار کند عمل می کنند، حال آنکه افراد به سرعت هیجان خاصی را تجربه می کنند. برای مثال وقتی که فردی در کوچه ای تاریک به سر می برد، یک صدای ناگهانی فورا هیجان ترس را در فرد در پی دارد، حال آنکه علائم جسمانی ترس عموما بعد از تجربه ترس در فرد ایجاد می شوند.

3. افراد با وجود علائم جسمانی یکسان، ممکن است هیجان های مختلفی را تجربه کنند. مثلا کسی که به سختی نفس می کشد و در عین حال ضربان قلبش افزایش یافته است، ممکن است در حال تجربه کردن ترس باشد و فرد دیگری با همین علائم خشم را تجربه کند.

نظریه کنن-بارد به عنوان یکی از نظریات جسم محور و مغز محور، تأکید می کند که تجربه جسمانی و روان شناختی هیجان، هم زمان صورت می گیرد و این گونه نیست که یکی از این دو دیگری را به وجود آورد. مغز پیامی را دریافت می کند که تجربه هیجان را در پی دارد و در همان زمان سیستم عصبی با دریافت آن پیام، برانگیختگی جسمانی را راه اندازی می کند.

چهارمین نظریه، نظریه دوعاملی شاختر و سینگراست که به عنوان یک نظریه روان شناختی، معتقد است که هیجانات از ترکیب دو عامل برانگیختگی جسمانی و شناخت (مجموعه افکار و باور های فرد) ایجاد می شوند.

بنا بر این نظریه وقتی هیجانی احساس گردد، در ابتدا برانگیختگی جسمانی به وجود آمده و پس از آن فرد در پی یافتن دلایل فکری برای علائم جسمانی خود است تا بتواند نوع هیجان خود را برچسب گذاری کند. به این ترتیب، وقتی که فرد، افزایش ضربان قلب و تعریق کف دست ها را در جلسه امتحان تجربه کند، آن را اضطراب قلمداد کرده و اگر همین علائم را در جلسه خواستگاری تجربه کند، احساس خود را عشق یا دلبستگی برچسب گذاری می کند.

پنجمین نظریه، نظریه ارزیابی شناختی هیجان نام دارد که معتقد است پیش از تجربه هیجان، افکار درگیر می شوند. ریچارد لازاروس به عنوان پایه گذار این نظریه، معتقد بود که مجموعه ای از رخداد ها منجر به تجربه یک هیجان می شوند. یک موقعیت هیجان برانگیز، افکار را در پی دارد و پس از افکار، پاسخ های هم زمان جسمانی ایجاد می گردد و در نهایت، هیجان در فرد تجربه خواهد شد.

برای مثال، وقتی که در خیابان ماشینی را می بینید که به سرعت به سمت تان می آید، در ابتدا این فکر به فکر شما خطور خواهد کرد که با خطر مهلکی روبرو هستید. این فکر، واکنش جنگ یا گریز را در پی خواهد داشت و در نهایت ترس را با همه ابعاد آن در خود احساس می کنید.

ششمین نظریه، نظریه بازخورد چهره ای است که پیشینه آن به جیمز و داروین برمی گردد. این نظریه، معتقد است که حالت های چهره با تجربه کردن هیجانات مختلف ارتباط دارد. براساس این تئوری، هیجانات مستقیما به تغییرات عضلات صورت وابسته هستند.

به عنوان نمونه، وقتی که در یک جمع به سر می برید، اگر خود را مجبور به لبخند زدن کنید، احساس به مراتب بهتری خواهید داشت تا وقتی که ابروهای تان در هم تنیده باشد یا حتی چهره خنثایی داشته باشید. به همین ترتیب در موقعیت های ترسناک، تنیدگی به وجودآمده در عضلات صورت است که تجربه ترس را تشدید می کند.

با درنظرگرفتن همه این نظریات، می توان نتیجه گیری کرد که آدمی با مدار های مغزی ترس به دنیا می آید به این معنی که وقتی در موقعیت ترسناکی قرار می گیرد، مغز او که فرماندهی کل بدن را برعهده دارد، فعال شده و با دستور دادن به بخش های دیگر دستگاه عصبی نظیر غدد درون ریز که وظیفه تولید و ترشح هورمون ها را برعهده دارند، بدن را آماده روبروه مؤثر با موقعیت خطرناک می کند.

بخشی از تفاوت افراد در ترسیدن ناشی از همین بخش است. مثلا برخی بررسی های موردی نشان داده اند که آسیب به آمیگدال فقدان ترس را در پی دارد. لازم به ذکر است که آمیگدال بخشی از مغز است که نقش مهمی در تجربه ترس در انسان برعهده دارد.

ورای تفاوت سخت افزاری دستگاه مغز و اعصاب در افراد مختلف، بخش دیگری از تفاوت های افراد در ترسیدن، ناشی از تجربیات اولیه در روبروه با موقعیت های ترسناک و سبک فرزندپروری والدین است که در مجموع به عنوان عوامل روان شناختی، بخشی دیگر از تفاوت های افراد را در موقعیت های تهدیدکننده موجب می شوند. در بخش دوم یادداشت، به نکات دیگری در این باره خواهم پرداخت.